Acılarını mutlulukla kaleme alıyor

Üniversiteden sonra bir kitabı olmasını çok ister. Fakat daha buna zaman vardır ve kendisini hazır hissetmez. Daha çok okuması gerektiğini düşündüğünden yazmaya eli gitmez. Öğretmenlik mesleğine başlamasının ardından denemeler ve şiirler kaleme alır. Edebiyat yayınlarında yazdıklarının bir bölümü yayınlanır. Okuduklarına ve gözlemlediklerine dair notlar tutmaya, şiirler biriktirmeye başlar.

Her daim güler yüzlüdür…

Konuşmalarına dikkat eden, cümlelerini özenle seçen Gurbet Duymuş’u tanıdığımda dedim ki, “Bir öğretmene, mesleği ancak bu kadar yakışır”. Mesleğini, yaşamını idame etmek için değil de kendisine yaşam boyu verilmiş bir vazife gibi görüyordu.

Kültür-sanat adına düzenlenen “Türkiye hepimizin, Türkçe hepimizin” vurgulu etkinliğin fikir sahibi ve koordinatörü idi. Daha başlamamıştı etkinlik. Gurbet Hanım oradan oraya koşturuyor, hazırlıkları, çalışmaları kontrol ediyor, bir aksilik çıkmaması için gayret gösteriyordu. Endişeliydi de biraz, her şey yolunda olmalıydı. O koştururken, ben hiçbir şey yapmadığım halde yorulduğumu hissettim. Heyecanlı ve telaşlı haline, koşturmasına bakan insan, ister istemez kendini yorulmuş hissederdi. “Onun yorgunluğunu başka bir insan neden hissetsin?” diye soracak olursanız, cevabını da vereyim: Elbette bunun nedeni, yaymış olduğu enerjiydi. İnsanlarla kurduğu iletişim mükemmel ötesidir.

Konuşmasına yüz ifadesini de yakıştırıyordu. Her insan bunu yapamaz.

Kendini eğitime, edebiyata, sanata adayan; bir yandan okuluna, öğrencilerine koştururken diğer yandan da edebiyat alanında çalışmalar yürüten Türkçe öğretmeni Gurbet Duymuş, 1976 yılında, Manisa’nın Salihli ilçesinde dünyaya gelir. Liseyi bitirene kadar, Bozdağların sırtındaki Salihli’de yaşar.

Yaşadığı ev yöreye özgü klasik, tek katlı ve bahçeli idi. Anne ev hanımı, baba işçidir. Hafta sonları yaptırılan banyolarda başına sabun ve su tası yiyen nesilden olan Gurbet Hanım, soba üstündeki güğümü de son defa ailesinin evinde görür. Çocukluğunda ne zaman yağmur yağsa, ayak yalın evden dışarı çıkar, öylesine dolaşır.

Evde olmadığı fark edilince ailesi dışarı çıkıp çamurdaki çıplak ayak izlerini takip ederek bulur kendisini.

Kendisinden sonra dört fert daha katılır aileye. Kardeşlerinin ikisi kız, diğer ikisi erkektir. Sokakta arkadaşlarıyla yorgunluktan bitap düşene kadar yakan top oynar, arada kardeşlerine de bakardı. Kardeş önemliydi.

İlk ödül:

Binlerce adım gibi…

Yazmaya çok küçük yaşta heveslenir. İlkokul yıllarında, Kütüphaneler Haftası kapsamında Manisa ili genelinde düzenlenen kompozisyon yarışmasında birinci olur. İl birincisi olduğunu, sabahleyin “Andımız” yemininden sonra okulun müdür yardımcısı mikrofonla açıklar. Birinci olduğunu duyar duymaz bin bir hale bürünür; heyecanlanır,  utanır, kıpkırmızı olur, elleri ayakları titrer...

Müdür Yardımcısı Burhanettin Bey kendisini kürsüye davet ettiğinde, o kısacık birkaç adımlık mesafe, Gurbet Hanım’a binlerce adım gibi gelir. Yarışmaya son anda, öğretmeninin desteğiyle katılmıştır:

“Kendi başıma yazdığım, ilkokul öğretmenimin yarışmaya katılma süresinin dolmak üzere olduğu bir zamanda fark ettiği, benim de son anda temize çektiğim kompozisyon, il birinciliğine layık görülmüştü. ‘Okulumuzun öğrencisi Gurbet Oral, kompozisyon dalında il birincisi olmuştur’ açıklamasını duyduktan sonra öyle bir heyecanlandım ki, o anı ömür boyu unutamam. Belki de edebiyat öğretmenliğimin temeli bu yarışmadır. Belki de öğrencilerimi yazmaya sürekli teşvik edişim bu yüzdendir.”

Oturdukları mahallede bulunan halk kütüphanesi onun için bir şanstır. Kitap alamasa da dert etmez; yanı başlarında kütüphane vardır. Roman, hikâye, dergi, şiir, ne bulursa okur. Bir gün komşuları, evde bulunan eski gazete ve dergileri evin önüne bırakır. Bunları görür ve alır, eve getirir. Evin avlusundaki merdivene dizer dergi ve gazeteleri, başlar tek tek okumaya. O esnada da öğretmeni kendisini fark eder. Tam yarım saat Gurbet Hanım’ı izleyen öğretmeni, bu anları, ertesi gün sınıfta bütün çocuklara anlatır. Bundan mutluluk ve gurur duyan Gurbet Hanım, kendisini daha çok okumaya verir. Öğretmeni de teşvik etmeye devam eder. Kitap konusunda tavsiyelerde bulunur.

Tavan arasında…

İlkokulu bitirdiğinde, babası ortaokula göndermeyeceğini söyler. Buna çok üzülür ve içerler. Aklınca ailesinden intikam alacaktır.

Evden kaçar. İki gün ararlar kendisini. Bulamazlar hiçbir yerde. Evden kaçmıştır, fakat uzağa gitmemiştir. Tavan arasında kalır ve burada kendisini gizler. El ayak çekildiğinde aşağıya iner, ekmek yiyip su içtikten sonra tekrar tavan arasına çıkar. Ailesinin bundan haberi olmaz. Ev halkı perişan olur.  En sonunda babasının, kızının eve dönmesi halinde ortaokula yazdıracağını işitir ve aşağıya iner.

Liseye kadar Salihli’de yaşar. Üniversite eğitimi için Trabzon’a gider. Karadeniz Teknik Üniversitesi Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü’nü bitirir. Aslında avukat olmak ister. Baba avukatlığa karşıdır. Öğretmenliği tercih eder.

Üniversitede dört yıl derslerine giren Prof. Dr. Nazan Bekiroğlu’ndan edebiyata dair kıymetli bilgiler edinir. Edebî kimliğinin şekillenmesinde Nazan Bekiroğlu önemli rol oynarken, fikir ve dünya görüşünün şekillenmesinde Prof. Dr. Osman Kemal Kayra önemli bir isimdir.

Üniversiteden sonra bir kitabı olmasını çok ister. Fakat daha buna zaman vardır ve kendisini hazır hissetmez. Daha çok okuması gerektiğini düşündüğünden yazmaya eli gitmez. Öğretmenlik mesleğine başlamasının ardından denemeler ve şiirler kaleme alır.

Edebiyat yayınlarında yazdıklarının bir bölümü yayınlanır. Okuduklarına ve gözlemlediklerine dair notlar tutmaya, şiirler biriktirmeye başlar. Yazmak için iyice pişmenin gerekli olduğuna inanan Gurbet Duymuş’un, çevresinin de etkisiyle, tuttuğu o notlarından ve şiirlerinden oluşan Ruhumun Perdeleri adlı ilk kitabı 2017 yılında okuyucusuyla buluşur.^[1]

Şiir ve yazılarında bir arayış, bir kayboluş ve sonunda inanca sığınarak korunaklı bir yuvaya varış duygusu sezilir. Şiirlerinde tasavvufî bir sığınış gözlemlenen Duymuş, mısralarıyla kalemin limanlarına sığınmakta ve sükûnu Âlemlerin Sahibine adanmakta bulmaktadır:

“Ruhumdaki o büyük cendereyi/Sükûna erdir, ey Âlemlerin Sahibi!”^[2]

Kitapta yer alan yazılarında ve şiirlerinde yaşamından kesitlerde sunar. Kelimeler şiirinde, kelimelerin inanç yolunun bir basamağı olduğuna vurgu yapar.^[3]

Okumak başlıklı anı türü yazısında, okumanın büyülü bir dünya olduğundan ve çılgınca okuduğundan bahseder.^[4] Sıkıntılarını kitaplar sayesinde atlattığını, okuduğu kitaplar sayesinde zenginleştiğini ve bu yüzden yokluğu hiç hissetmediğini anlatır.

Ruhun dua hali…

Türkçem adını verdiği yazısında Türkçeyi konu eder.^[5] Ona göre Türkiye’de yaşayanlar, ırk ayrımı yapmadan güzel Türkçe konuşmalıdır. Türkçeyi “duru su” olarak tarif eder; aziz ve mübarektir Türkçe:

“Onunla dile gelir aşkım, onunla dile gelir bayrağım. Vatanım onunla dile gelir. Ecdadım, geçmişim, geleceğim; ben onu sonsuza kadar seveceğim. Her ne kadar her tabelayı İngilizce istila etse de, her ne kadar başka dillerle kirletilse de, her ne kadar onu yıpratmak için oyun oynansa da ben Türkçe düşüneceğim, ben Türkçe rüyalar göreceğim, ben Türkçe şiirler söyleyeceğim. Türkçe yazılar kaleme alacağım ve ben son nefesime kadar Türkçe türküler söyleyeceğim.”

Dalgalar yazısında okurlarını denizin kıyısına götürür.^[6] Hangi deniz olursa olsun, satırların okuyucuları o sahildedir. Kıyıya vuran dalgaları, özlediğine kavuşan insana benzetir:

“Sahille öpüşen, kucaklaşan, sevişen dalgalar; ebedî kavuşmanın iştiyakı değil midir? Ta ötelerden çılgınca kopup gelen dalgalar kıyıya varana kadar öfkesi yavaş yavaş dinen ve sonunda özlediğine varınca her şeyi unutan insanın ruh hali değil midir?”

Adını taşıyan dörtlükte özleme dair duygularına yer verir.^[7] Gurbette oluşu ruhunu çürütmektedir:

“Gurbet

Tahammülsüzüm bu akşam yine

Cismim burada ruhum ötelerde

Özlem denen bu merette

Ruhun milim milim çürümekte”

Gurbet Duymuş, kitabındaki bir başka şiirinde korkuyu “görünmeyen acı” olarak tasvir eder.^[8]

Korkularım dediği şiiri:

“Korkularım

Koşup giden, koşup gelen

Korkularım

Üstüme gelen

İdam ilmeğini boynuma geçiren

Korkularım

En zayıf yerimden vuran

Acıyan yanlarım

Ah, beni yok eden korkularım!

Hassas noktalarım

Derim yanlarım

Sakladığım görünmez acılarım

Korkularım…”

Acılarını mutlulukla kaleme alan Gurbet Duymuş’a yazmanın ne olduğunu sorduğumuzda, “Ruhun dua halidir” diyor ve şöyle devam ediyor:

“Yazmak, bir çeşit ruhun dua halidir ve mütevekkil bir şekilde kendini duyurma şeklidir, varlığın ‘Ben de buradayım’ kaygısıyla kaleme sarılıp âlemde bir nokta olma çabasıdır. Özgürce, sınırsızca, kural koymadan, bağıra çağıra, vura kıra, duygularını haykırarak yazmak... Sınırlarınızı yıkıp sonsuz kelimeler ülkesinde özgürce yazmak... Ruhunuzda biriken öfkeyi, kaygıyı, acıyı, cerahati bu yolla sayfalara aktarmak...

Kâğıdın kirlenmesine, açılmasına, sevinmesine, ağlamasına, coşmasına izin vererek yazmaktır. Bunları paylaşmak istemiyorsanız, başka! Ama içsel anlamda müthiş bir rahatlama hissedersiniz. Hele paylaşırsanız, emin olun, tüm mesajlar yerini muhatabını buluyor ve gizli gizli okuyan, takip edenler, eminim çok mutlu oluyor. İşte yazmak, bu noktada çevreden, insanlardan ve hayattan intikam almaktır! Acıların, üzüntülerin ve sevinçlerin, heyecan ve çılgınlıklarınla hayata hem dört elle sarılmak, hem de varlığını sahneye yansıtma sanatıdır.”

Yazma gayesini, “Yazayım ki sızılarım dine, gönlüm dinlene, kalemim insanlara merhem olup dertlere derman, ruha şifa eyleye!” diye anlatan Duymuş, ruh yangınının kalemidir adeta. Yazar, zaman zaman yeryüzünde söylenmemiş söz kalmadığına dair kaygılar taşır, yazdıklarını gün yüzüne çıkarmaktan korkar. Bunu, “Söylenmemiş söz kalmadı yeryüzünde, kelimeler çaldım bilinmez kelamistanlardan” ifadesiyle dile getirir.

Kitabında, “Yazmak da bir çeşit ibadet değil midir?” şeklinde bir soru yöneltir ve şöyle yanıtlar:

“Vicdanımızın sadakası, ruhun fitresi, imanın zekâtı…”^[9]

---

^[1]-Gurbet Duymuş, Ruhumun Perdeleri,Progo Ajans Yayınları, Ankara 2017.

^[2]-age., s.22.

^[3]-age., s.60.

^[4]-age., s.72.

^[5]-age., s.31.

^[6]-age., s.46.

^[7]-age., s.26.

^[8]-age., s.15.

^[9]-age., s.12.

..............................

MEHMET POYRAZ

SEBÎLÜRREŞAD DERGİSİ, EKİM 2018, SAYI:1033, S.28,29

Sovyet tarımından Kara Cuma’ya

Türkiye’deki tarım politikasına alternatif olarak, çürümüş Sovyet sistemini ısıtmaya çalışanların görüşlerine kısa bir reddiyedir bu yazı.

1917’nin sonlarına doğru Çarlık Rusya’sı topraklarında Ekim Devrimi gerçekleştiğinde, ülke, dünyanın en fakir ülkelerinden biridir. Bolşeviklerin gerçekleştirdiği Ekim Devrimi’nin etkisiyle Rusya, yaklaşık dört yıl sürecek olan korkunç iç savaşın içinde bulur kendini.

Köylü ve işçi sınıfının ayaklanmasından birkaç ay sonra, 1918’in ilk aylarında başlayan ve 1922’nin sonlarına doğru biten iç savaşta, o güne kadar ülkede görülmeyen bir açlık yaşanır. Savaşan taraflar tahıl tarlalarını ateşe vermekten bile çekinmiyordur. Kıtlık o derece kötüdür ki, kimi bölgelerde yamyamlık da görülür. Hatta o yıllarda Kurtuluş Savaşı veren Anadolu insanları, Rusya Müslümanlarına ellerinden geldiğince gıda yardımında da bulunurlar.

İç savaş bitip Rusya bölgesinin monarşi rejimi Sovyet Sosyalist rejimine evirildiğinde, ülke açlıktan daha yeni yeni kurtuluyordur. Zira daha iç savaş bitmeden 1921 yılında Bolşevikler, yaşanan kıtlık sorununa çözüm yolu ararken, bu yönde ekonomi politikası geliştirmeye başlamışlardır.

1928 yılında Sovyet Rusya’da uygulamaya konulan birinci beş yıllık kalkınma planı, dört yıl üç ay gibi bir sürede tamamlanarak amacına ulaşır. Sanayi üretimi yüzde 273 oranında artmıştır. 30’lu yıllardan itibaren ise Sovyetlerde tarımın kontrolü yüzde yetmiş civarında devletin kontrolündedir. “Kolhoz” adı verilen tarım işletmelerinde insanlar çalışıyor, ülkenin kalkınmasına katkı sunuyorlardır. Aynı zamanda çalışma kampı ve sürgün yeri görevi de gören kolhozlardaki insanların çoğu Müslümandı. 1929’da dünya genelinde baş gösteren ve adına “Büyük Buhran” denilen ekonomik kriz ülkeleri perişan ederken, Sovyetler zengin bir ülke yolunda ilerlemeye devam ediyordu.

“Sovyetler sanayide nasıl güçlendi ve zengin oldu?” sorusuna vereceğimiz cevap, çok kısa ve nettir. Sanayinin artması adına, dışarıdan hammadde alma uğruna, dönemin Moskova yönetimi bereketli topraklar üzerinde akıl almaz kararlar verdi. Bu topraklar, daha çok Müslümanların yaşadığı Türkistan topraklarıydı. Tarım politikaları öyle korkunçtu ki, bugün dahi izleri devam eden çeşitli doğal afetlerin temelini o yıllarda atmışlardı. Dönemin en kıymetli ürünü anlamında ve bir tür beyaz altın olan pamuk üretimi için nehirlerin yolunu değiştirdiler, gölleri kuruttular ve yüzlerce, binlerce su kuyusu açtılar. Bu saydıklarımızdan dolayı bölgede, özellikle Fergana’da heyelanlar yaşanıyor.

Pamuk üretip satıyorlardı, karşılığında sanayilerini, ağır sanayilerini, silah sanayilerini geliştiriyorlardı. Sovyetlerin doyumsuz şekilde sürdürdüğü tarım politikası, 40’lı, 50’li ve 60’lı yıllarda da devam etti. Tarım politikaları, tamamıyla kalkınma politikaları üzerine kuruluydu. Özellikle 50’li yıllardan itibaren ülke daha iyi bir şekilde kalkınmaya devam etti. Teknolojide ilerlediler. Uzaya bile gittiler. O yıllarda hançerlenen bölgenin tabiatı, bugün hâlâ yaralı. Tedavisi yok!

Yukarıda bahsettiğimiz kolhozlara gelince… Sovyetlerde, kolhozlar üzerinden başka bir şeye daha imza atıldı. Adına “Kara Cuma” dediler. Bugün hâlâ çıkmaya devam eden ve Moskova merkezli yayınlanan Konsomolskaya Pravda gazetesinin 8 Ocak 1959 tarihli baskısında, “Kara Cuma” isimli bir makale yayınlanır. Söz konusu makalede, kolhozlarda çalışan Müslümanların dinî vecibelerini yerine getirmelerinden yakınılarak, bunun ülke ekonomisine verdiği zarardan bahsedilir. İki ay sonra bu makaledeki ifadeler Sebîlürreşad’da yer bulur. Köylerde hızla yayılmaya başlanan dinî merasimlerden Sovyetlerin endişe ettiği belirtilirken, Müslümanların Cuma gününe Bolşeviklerin “Kara Cuma” diyerek saldırdığı ifade edilirken, makaleden de şöyle bir alıntı yapılır: “Dinî bayramlar, bazı kolhozların kalkınmasına mani oluyor. Kolhozcular geziyor, iş yapılmıyor.”

Sovyet tarım politikasının neticesinde ortaya çıkan Kara Cuma, bugün, Batı’da coşkulu şekilde “alışveriş bayramı” adı altında kutlanıyor. Sadece Batı mı? Aynı uygulamanın Türkiye’de de hayata geçirildiğini anlatmamamıza gerek yok sanırım.

MEHMET POYRAZ 

SEBÎLÜRREŞAD DERGİSİ, EYLÜL 2018, SAYI:1032, S.16

Sebîlürreşad’ın 110.Yılı

Yeniden yayınlanma süreci ve yayına nasıl başlandı?

2014’ün baharı, Ankara’da, Kaptanpaşa sokakta, Mehmet Âkif Fikir ve Düşünce Derneği’ndeyiz.  Fatih Bayhan ile Mehmet Âkif, Sıratımüstakim ve Sebîlürreşad üzerine sohbet ediyoruz. O gün bir şey fark ediyoruz ki; Mehmet Âkif’i ilk ve en detaylı olarak ikimiz de aynı kişiden öğrenmişiz. Ali Hoca, ilkokulumuzda, bizim değil, başka bir sınıfın öğretmeni idi. İlgili öğrencilere, okulun bahçesinde, fazla konuşulmadığı dönemde Âkif’i anlatırdı.

Bayhan ile sohbetimiz, Sebîlürreşad’ın yeniden yayınlanması konusuna geldi. Bunu uzun uzun konuştuk. Aslında pek konuştuk da diyemeyiz. O anlattı, ben dinledim çoğunlukla. Derginin yeniden çıkarılma fikrinin kendi zihninde yıllardır dolanıp durduğundan bahsetti. Ankara’ya ilk geldiği günlerden itibaren Sebîlürreşad’ı yeniden İslâm coğrafyasına kazandırma arzusunda olduğunu anlattı. Bunları yapabilmek için de kendisinin kitap projelerinin bitmesi gerekiyordu. Yazacaklarını sıralamıştı. Yol haritası çizmek önemlidir. Kişiyi, kısa yoldan hedefine götürür. Önceden çizilen yollar daha sağlıklı sonuçlar verir.

İlk Cumhurbaşkanlığı seçimlerinden sonra, derginin yayınlanma konusunu tekrar masaya yatırma kararı aldık. Milletin ilk defa oylarıyla Cumhurbaşkanı seçtiği seçimler sonrası yine görüştük. Derginin yayın politikasını iyice analiz eden konuşmalar yaptı. “Biraz hazırız yayına”, dedik. “Başlayalım mı?”, diye kendi içimizde sorgularken, Bayhan’ın kitap ve araştırma projelerinin daha bitmediği düştü önümüze. “Acele etmeyelim, bir süre daha hazırlık yapalım”, dedi. Bir yandan da derginin arşivini toparlıyoruz. Bunu yaparken de, okumalara geçmiştik. Kimi yazıları daha önce okumuştuk, yeniden okumamız ne kaybettirir ki? Aksine çok şey kazandıracaktı. Böyle yaparak, hem belleğimizi güçlendirmeye, hem de yayın politikasını hatmetmeye çalışıyorduk.

2015’in kışı. Derginin yayınlanması yine gündemdedir. Bu görüşmemizde hedefe az kaldığının düşüncesindeydik.Hazırlıklar sürüyor. Dergide yazan yazarların hayat hikâyesine kadar her şeylerini öğrenmiştik. En son 1966 yılında yayınlanan derginin yazarlarından geriye, günümüzde yaşayan Mehmet Şevket Eygi hoca kalmıştı. Onunla da görüşerek kendisinden yazı rica ettik. Yazabileceğini söyledi. Yine 2015 yılında derginin yayınlanma fikri iyice oturmuştu. Geriye, mekân ve matbaa ve dağıtım görüşmeleri kalmıştı. Bu yıl biterken, Bayhan iyice kararlıdır, dergi çıkacaktır.

Fatih Bayhan 2016’nın Ocak ayında, Ulus’ta, Anafartalar caddesinde, eski Ankara Adliyesi’nin tam karşısında yer alan ve 1923 yılında inşa edilen bir bina buldu. Tarihi binaydı ve hikâyesi de vardı. Üçüncü katını Sebîlürreşad’ın merkezi, yazıhanesi olarak düşünen Bayhan’a göre burası tam yeriydi ve olmalıydı. Milli Şairimiz Mehmet Âkif’in İstiklal Marşı’nı yazdığı Taceddin Dergahı’na, Hacı Bayram Camine, ilk Meclis’e ve bir dönem Ankara’da yayın hayatını sürdüren Sebîlürreşad’ın o dönemki adresine de çok yakındı. Mehmet Âkif ve Eşref Edib Beyler, kim bilir bu civardan kaç defa geçmiştir! Anafartalar caddesine sınır olan Denizciler caddesinde, yıllar önce Serdengeçti’nin de yazıhanesi vardı. Az ötede bulunan sinema salonundan, Necip Fazlı Kısakürek’in sesi geliyordu bazen. Sanki şiir okuyordu, “Sakarya”, diyordu. İskilipli Atıf Hoca’nın yargılandığı mahkeme karşımızda duran binada, idam sehpası da, arka tarafımızda, dört yüz – beş yüz metre ileride.

Yeniden yayın konusunda Âkif’in torunu Selma Ersoy Argon annemizin önemli desteği oldu. Niyeti öğrendiğinde, sevinmiş, heyecanlanmıştı. Yazı ailesinin en başında Selma annemiz yerini aldı.

Kiraya tutulan, ücreti bizzat Fatih Bayhan tarafından takdim edilen yazıhanenin tadilattan geçmesi şarttı.  Zemin berbat, duvarlar dökülüyordu. Camlar ve kapılar dâhil olmak üzere iyi bir elden geçmesi gerekiyordu. Bayhan, önce bu tadilat işine girişti. Tadilatlar para oldukça yapıldı. İlk geldiğimizde, her tarafı dökülen bir masa, oturdukça insanı “Kırılacak mı?” hissine kaptıran iki sandalyemiz vardı. İnternet ve telefon bağlantımız daha yoktu, olmasına da epey zaman vardı. Önce diz üstü bilgisayarlarımızla idare ettik. İnternete cep telefonlarımız üzerinden bağlandık. Bir süre böyleydik. Sosyal medyada paylaşımlar yaparak Sebîlürreşad’ın yeniden hayat bulacağını haber veriyorduk. İlk sosyal medya paylaşımı, Abdurrahman Dilipak ağabeyden geldi. Twitter üzerinden, 2016’nın Mart ayında derginin yeniden çıkacağını duyurmuştu.

Yeniden Sebîlürreşad’ın çıkacağı tarih 14 Ağustos 2016 olarak belirlendi. 14 Ağustos günü, 1908’de derginin ilk yayına başladığı tarihti ve bu özellikle esas alındı. Nisan ayından itibaren derginin teknik ve içerik çalışmaları başlamıştı. Derginin tasarımı nasıl olmalıydı? Bunun üzerine çok düşünüldü. Baskı öncesi provalar yapmaya başladık. Önceki yayınlar iyice incelendi. Bir de, benzer tasarım kimse de olmamalıydı. Özel olmalıydı.

Fatih Bayhan bir gün geldi, tasarımın nasıl olacağını hem çizerek, hem de anlatarak tarif etti. Anlattığı ölçüde provalar yapıldı. Sonunda, sizlerin de gördüğü gibi tasarım şekli ortaya çıktı. Tasarımdan söz açılmışken, İstanbul’daki bir okuyucudan bahsedeceğim; derginin içeriğinden ziyade tasarımı için aldığını söylemişti. Şaşırmıştım. “Nasıl yani?!”, diye sorduğumda, “Öyle işte tasarımı çok güzel ve sıra dışı”, demişti.

Mayıs ayının sonuna geldiğimizde, yazı kadrosu oluşturulmuş, tasarımı belirlenmiş, abone ve dağıtımının alt yapı çalışmalarını yürütüyorduk. İşte bugünlerde Fatih Bayhan’ın babası rahatsızlandı. Ramazan ayı idi, Haziran’dı.

Bir yandan memlekete gidiyor, babasının sağlığı ile ilgileniyor, diğer yandan da dergiyle meşgul oluyordu. Allah uzun ömür versin amcamızın sağlığı şu an iyi.

Bir ay sonra yeniden okuruyla buluşacak olan Sebîlürreşad’ın yıllar sonra çıkacak ilk sayısı için hazırlığa başladık. Her şey planlandığı gibi güzel gidiyordu. Bu arada da, Mart ayından Temmuz ayına kadar olan kısa sürede, yani dört ayda, yazıhaneye de dostlar gelmeye başlamıştı. Tebrik ediyorlar, hayırlı olmasını diliyorlardı. Bu güzel dostları burada tek tek belirtmeyi çok isterim, fakat bana ayrılan sütunlara isimlerini sığdırmam imkânsız. Hepsinden Allah razı olsun.

Heyecanımız en doruklarda, ilk sayının hazırlık telaşındayız. 15 Temmuz hain darbe ve işgal girişimi gerçekleşti. Sebîlürreşad ailesi meydanlarda ve sokaklarda. Daha ilk günün gecesinden, yazıhanemiz bu hain girişime karşı duranların karargâhı haline geldi. Dostlar Ankara’nın kritik bölgelerine dağıldılar, Genelkurmay, Zırhlı Birlikler ve Kızılay Meydanı. İlk aklıma gelen bunlar. Başkentin değişik bölgelerinde de hainlere karşı duruş sergileyen dostlar da vardı. Sebîlürreşad Yazıhanesi, o hainlerin eyleme geçtiği anlarda, bir mevzî, bir kale gibi olmuştu. Çok şükür, millet gerekeni yaptı, “Dur”, dedi. Şehitlerimizi rahmetle anıyorum.

Bu yıl, Sebîlürreşad’ın 110’uncu kuruluş yıldönümü. Yeniden yayınlanışının da üçüncü yılıdır. Ankara, Ulus’taki yazıhanemize üç yüz – dört yüz metre mesafede, Denizciler caddesi numara 7’de, dostlarımızın da gayretleriyle, beş katlı yeni mekân oluşturuldu. Bir aydır buradayız. Bin bir emek verdiğimiz yazıhanemiz bize artık küçük gelmeye başlamıştı. Kadromuzdan ziyade, gelen ziyaretçilerimizi ağırlayamaz durumdaydık. Bu yüzden büyük bir mekâna geçmemiz zorunluydu. Taşındık. Aklımız hâlâ ilk yazıhanemizde. Orayı da boşaltmaya kıyamadık. İmkân oldukça eski adresimizi de muhafaza etmeye çalışacağız. Temennimiz, daha çok uzun yıllar Sebîlürreşad’ın okurlarıyla buluşmaya devam etmesidir.

Mehmet Poyraz – Ağustos 2018, Sebîlürreşad Dergisi, Sayı:1031, s.16-17

Yaşar Kemal röportajcılığı

Bir dönem kaleme aldığı röportajlarıyla da yazın hayatında iz bırakan Yaşar Kemal’in ilk gazete yazısı Memleket Mektupları başlığı altında 3 Temmuz 1951 tarihinde Cumhuriyet’te yayımlanır. “Diyarbakırdaki göçmen köylerini gezerken neler gördüm?” başlıklı ve röportaj türündeki yazısında, 1939 yılında Bulgaristan’dan Türkiye’ye gelen Türklerin yaşamlarını anlatır. Yaşar Kemal bu röportajıyla dikkatleri üzerine çeker. Kendine has üslubu ve betimlemeleriyle kelimeleri coşturur. Söz konusu yazı röportajdır ama bir roman edasında okunur satırlara dökülen duygular;

“Kuşlar bile dökülüp kalıyorlar sıcaktan. Sivrisinek bulut misali. Su yok. Ambar çayının üstüne çeltik ekmişler. Çeltiğin ayakları çaya dökülüyor. Su, bu sebepten, sarı, zehir gibi akıyor. İçen bir daha doğrulamıyor. Gitti gider! Başka da su yok. Kuyuların suyu var ya, o daha kötü. hem de kuruyor. Hastalanmadık kimse kalmıyor göçmenlerden. Geldiklerinin birinci ayında 120 can veriyorlar kara toprağa. Herkes hasta, köy ıpıssız. Ölüleri bile kaldıran yok. Evlerde kokup kalıyorlar. Birinde iki gündür gömülemeyen bir ölüyü, köye yolları düşen iki ilkokul müfettişi defnediyor. Şumnu’nun, Deliorman’ın havası, sonra da Diyarbakır’ın çölü. Dayanılır mı? Bütün hata burada işte. Muhite intibak meselesi. Etütsüz, plansız bir yerleştirme. Ölenler ölüyor. Kalan sağlar da Köprübaşı’nı bırakıp başka yerlere göçüyorlar.”

Yaşar Kemal’in röportajlarını incelediğimizde, ne yazık ki günümüzde örneklerine fazla rastlamak mümkün değil. Röportajları soru-cevap şeklindeki söyleşi gibi değildi. Röportaj konusu nerede ve hangi şartlar da geçerse geçsin, bunu bir şekilde okura anlatır, okuyucuyu oralara alıp götürürdü. Betimlemeli yorumlar da içeren röportajlarında dikkat çeken bir ayrıntı ise “soruşturmacı gazetecilik” örneği sergilemesidir. Kimi zaman hükümeti göreve çağırır ve bazen de hesap sorar karşısındakine;

“Bu göçmen köylerinde yeni dikilmiş göz için arasan ağaç yok. Köyler çırılçıplak. Yahu dedim, şu köylere ağaç dikseydiniz elinizde mi kalırdı? Şimdiye kadar kocaman olurlardı. Bir yaşlı: Abe görürsün halimizi dedi, dururuz iğne üstünde. Sülersiniz hep büle. Etmişsiniz âdet. İğne üstünde duruyorlar, doğru. Ama dikseler iyi ederlerdi. Herhalde hükümet bunların dertlerine bir çare bulmalı.”[1]

22 Ağustos ile 2 Eylül 1951 tarihleri arasında yine Cumhuriyet gazetesinde yayınlanan “Kaçakçılar” isimli röportajı için kaçakçılarla 25 gün geçirir. Kendisi kaçakçı kimliğine bürünerek dağlarda, sınırlarda onlarla beraber dolaşır. Kaçakçıların arasında adı Adanalı Hasan’dır. Onlarla kahvehaneler de vakit geçirerek; çay içer, oyun oynar. Kaçakçıların Jandarma ile girdiği çatışmaya bizzat şahitlik eder. Kaçakçılar arasında geçirdiği günleri gazetede olduğu gibi aktaran Yaşar Kemal, yirmi civarında kaçakçıyı da okuruna tarif eder.  Kaçakçılarla yaşadığı günleri ve röportajı 1975 yılında şöyle anlatır;

“Onların korkularına, acılarına, sevinçlerine, varlıklarına, yokluklarına katıldım. Bunca yıl geçti, 1951 yılında tanıdığım birçok kaçakçıyla yakın dostluğum sürer gider. Benim kaçakçı değil de gazeteci olduğumu öğrendikten sonra bile benimle ilişkilerini kesmediler. Şimdi bir geceyi anımsıyorum, kilometrelerce bir kayalık yolu aşarak, sırtımda ağzına kadar doldurulmuş bir çuvalla canım çıkarak, korkarak, ödüm koparak, kaçakçılarla sırtımızdaki çuvalları taş yığınlarına saklayışımızı… anımsıyorum. Bunca yıl nasıl unutmamışım. Bunun önemli bir sebebi olacak. Hiçbir röportajımda bir tek not almadım. Ne bir sözcük, ne bir çizgi. Hiçbir zaman yanımda kalemim olmaz ki. Adres yazmak için bile.”[2]

Röportaj edebiyatın bir dalıydı onun için, tespih taneleri gibi kelimeleri öyle özene bezene yan yana diziyordu ki; bahsi geçen konunun yanı sıra bir de tarif edilemez apayrı hava yaratıyordu. Dilindeki, üslubundaki akıcılık eserlerinde olduğu gibi röportajlarına da yansıyordu. Sanki alfabede ki tüm harflere can veriyordu, onlarla dost oluyordu. Milliyet Sanat dergisinin 1975 yılındaki Ağustos ayında çıkan ve röportaj soruşturması dosyalı sayısında, röportajın bal gibi edebiyat olduğunu savunur;

“Röportaj bir edebiyat sayılabilir mi? Bu soruyla çok karşılaştım. Röportaj bir edebiyat dalı sayılmak ne, röportaj bal gibi edebiyattır. Onu haberden ayıran nitelik onun edebiyat gücüdür. Haber bir yaratma değildir, bir taşımadır. Aslında röportaj, taşına anlamına geliyor ya yanlış, o taşıma olan haberdir, hem de en gerçek anlamıyla. Röportaj bir yaratmadır. Gerçeğe, gerçeğin, yaşamın özüne yaratılmadan varılamaz. Yaratmadan hiç kimse hiçbir şekilde gerçeği yakalayamaz, yakalasa da karşısındakine anlatamaz. Haber gerçek değil mi, bence haber gerçeğin simgesidir. Haberin arkasında neler var, neler dönüyor, ne yaşamlar, ne dramlar, sevinçler var, haber bunu bize veremez. Röportaj haberin varamadığı yere varandır, nasıl, yaratarak, gerçeği değiştirerek değil, yaratarak.”

2013 yılında da röportajı anlatırken yukarıdaki ifadelere benzer cümleler kurar. Vietnam Savaşı’nın korkunçluğunu haberlerden değil, bölgeyle ilgili yapılan röportajlardan öğrendiğine dikkat çeker;

“Röportaj bir sanat, bir edebiyat türü, bir yaratma eylemidir. En az romanlarım kadar röportajlarıma emek verdim. Hatta romandan daha çok önem verdim; çünkü yeni bir şey yapıyordum ben. Avrupa bile konuşmadı bunu. Ben röportaj yaptıktan sonra Fransa'da 'Yaşar Kemal röportajı yeniden yarattı,' diyorlardı. Kitaplardakinden daha çok röportaj yazım var, ama ben de bilmiyorum neredeler. Ben Vietnam Savaşı'nı ne haberlerden, ne de bilimsel araştırmalardan öğrenebildim, daha da ileri gidersem, televizyon filmlerinden de öğrenmedim, ancak Vietnam Savaşı üstüne birkaç röportaj okuyuncadır ki bu korkunç savaşın dehşetine varabildim.”[3]

Çalıştığı gazete de son iki röportajında ses kayıt cihazı kullandığını, bunu da ne için yaptığını hatırlamadığını söyleyen Yaşar Kemal, kendisiyle röportaj yapmak isteyen gazetecilere kâğıt ve kalemi şart koşmasıyla da bilinirdi. Ses kayıt cihazlarına şiddetli şekilde karşıydı. En hoşlanmadığı röportaj türü ise tek kelimelik soru-cevaplardı. 90’lı yılların başında bu tür gazetecilerde biraz popülerdi. 1991 yılında kendisiyle tek kelimelik soru-cevap şeklinde röportaj yapmak isteyen gazeteci Abdulkadir Kaçar’ı kibarca, kendine özgü tavır ve sevecenlikle reddeder. Gazeteci Kaçar, üzülmez bu ret cevabına, kitaplarını severek okuduğu, çocukluğunun 60’lı yıllarında radyoda seslendirilen eserlerini heyecanla dinlediği, Hürriyet gazetesinde resimlendirilen İnce Memed romanını zevkle takip ettiği büyük ustayla bir araya gelmenin mutluluğunu yaşamıştır.

1980’li yıllarda Yaşar Kemal ile röportaj gerçekleştiren gazeteci Süleyman Canbolat anlatıyor;

“Edebiyatın yanı sıra röportajında ustasıydı. Böyle bir ismin yanına gazeteci olarak gitmek beni heyecanlandırdı. Soracağım soruları önceden yazıp not aldım. Teyp ve ses kayıt cihazını meslek hayatım boyunca kullanmadım. Yaşar Kemal’in yanına gittiğimde de her zaman yaptığım gibi, ara başlıkları not alıyordum, geri kalanlar hafızamdaydı. Ara başlıkları not aldığımı fark eden büyük usta, kâğıdı ve kalemi bırakmamı isteyerek; ‘Gazeteci her şeyi kâğıda yazarak not almamalı, beynine yazmalı, ezberlemeli, hafızasında tutmalı birçok şeyi’ demişti. O görüşmemizden tam 6 gün yayımlanacak çok güzel bir röportaj çıkmıştı.”

Röportajlarında çocukları da ihmal etmez. Onları da anlatır bol bol. Bu çocuk ya doğrudan gözlemlediği biridir, ya da röportajdaki başkişinin çocukluğudur. Annesi ile birlikte Ankara’da yaşayan yetim Oğuz’un hüzünlü maceraları, Yaşar Kemal’in kelimeleriyle okurla buluşur;

“Trenlere bindi çocuklarla birlikte, parası olmadığını, biletsiz olduğu anlayınca trenciler onu oyuncak trenden indirdiler. Kayıklara bindi gene indirdiler. O gene kaçak, trenlere bindi, gene kayıklara bindi. Gene bir yolunu buldu, dönme dolaplara atladı. Atlı karıncaları seyretti. Bir daha da Gençlik Parkı’ndan ayrılmadı. Her sabah doğru gençlik Gençlik Parkı’na… Gün akşam oluncaya kadar. Bazı bazı Gençlik Parkı’nda gece yarılarına da kadar kalıyordu. Anası onu dövüyordu öldürüyordu ama o pahasına olursa olsun Gençlik Parkı’nı anasına söylemiyordu.”[4]

---

_{[1] - Kemal, Yaşar. Diyarbakırdaki göçmen köylerini gezerken neler gördüm?, Cumhuriyet, 03.07. 1951}

_{[2] - Milliyet Sanat Dergisi, Röportaj Soruşturması, Ağustos 1975}

_{[3]- Kayayerli, Damla. Sahi neydi röportaj?, Sabah, 03.03.2013[4] - Kemal, Yaşar.  Gençlik Parkında yepyeni bir dünya bulmuştu, Cumhuriyet, 06.10.1975}

Bestami Yazgan’ın yolculuğu ve memleket sevgisi

"Bestami Yazgan’ın yolculuğu ve memleket sevgisi" başlıklı yazım, Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi'nin Temmuz 2018 sayısında yer almıştır. Yazının bağlantısı aşağıdadır...

Mehmet Poyraz • Bestami Yazgan’ın Yolculuğu ve Memleket Sevgisi

Milli Mücadele döneminde Sultan Galiyev

Galiyev, Mustafa Kemal ve Enver Paşa ilişkisini sorgularken, Mehmet Âkif Ersoy’un “Bolşevik çağrısı” olarak yıllardır dillendirilen Nasrullah Paşa Camii’sindeki vaazında bulduk kendimizi…

Rus İmparatorluğu’nun çöküşü 1917’nin ilk günlerine rastlar. İmparatorluğu yöneten Çar II.Nikola aynı yılın Mart ayında tahttan indirilir. Bu süreç Şubat Devrimi olarak bilinir. Yine 1917 yılının sonlarına doğru, Sovyetler Birliği’nin kurucularından Lenin’in “Tarihin hızlandırılmış hâli” olarak tarif ettiği Ekim Devrimi sürecine girilir. 6,7 ve 8 Kasım 1917 tarihlerinde Rusya’da ihtilal gerçekleşir. Lenin ülkedeki bütün halklara “kendi kaderlerini belirleme hakkı” çağrısında bulunur. Çoğu Müslüman olan bu halklar Lenin’in çağrısına inanır ve yeni rejim Bolşevizm etrafında toplanmaya başlar.

1918’in Ocak ve Şubat aylarında Müslümanların iki lideri, ülkenin geleceği hakkında söz sahibi olur. Bu isimler Molla Nur Vahidov ve Sultan Galiyev. İç savaş esnasında Vahidov Çarlık yanlısı güçler tarafından idam edilir. Geriye Galiyev kalır.

Bölge Müslümanlarının kaderi Sultan Galiyev’in ellerindedir. Marksisttir. Dolayısıyla da komünisttir de. İslâm’ı Marksistleştirmez, aksine Marksizmi İslamlaştırır. Milli ve yerli düşünceye sahiptir. Bunu da İslam’ın Marksist haliyle açıklar. İlk başta bunu kimse anlamaz, anlamakta istemez… Kendilerine vaat edilen bağımsız İslâm ülkesini Moskova’dan isteyen Sultan Galiyev, Stalin’in emriyle kurşuna dizilerek idam edilir. Suçu; “Pantürksist ve Panislamist” fikirlere sahip olmasıdır. 1950’li yıllarda Batı tarafından keşfedilir Sultan Galiyev. Yaşamı ve fikirleri gündeme getirilir. Garip biçimde ilk başta Türkiye’de pek kimse sahip çıkmaz. Sonra kimileri Türkiye’de milliyetçi yapar Galiyev’i, kimileri de komünist. Stalin taraftarı solcular onu Sovyetlere göre vatan haini gördüklerinden kabullenmez. 60’lı yıllarda Galiyev’e milliyetçi diyen Aclan Sayılgan, vefatına yakın zamanda yanlış anlattığını itiraf eder. Galiyev hakkında kitaplar ve makaleler yazılır. Konuları ve içeriklerin çoğu birbirine yakındır. Sultan Galiyev hakkında Sebîlürreşad’da çıkan yazılardan kimse bahsetmez. Türkiye’de öyle bir anlatılır ki; Sultan Galiyev, Mustafa Kemal Atatürk ve Enver Paşa’nın fikirleri arasında bağ kurulmaya çalışılır. Sultan Galiyev, tam da unutulmaya başlandığı bir dönemde, Sebîlürreşad Ocak 2017 sayısında kapağa taşınır. Tekrar gündemdedir artık. Hakkındaki kitaplardan ikisi yeniden baskı yapar. Dönemle ilgili yazılı çalışmalar artar.

Sebîlürreşad Genel Yayın Yönetmeni Fatih Bayhan ile beraber Sultan Galiyev’in yaşamını ve davasını anlatan kitap çalışması hazırladık. Kitap bir buçuk yıla yakın bir zamanda tamamlandı. Şu an son kontrolleri yapılmakta ve az bir zaman sonra okurla buluşacak.

Az önce bahsettiğim gibi, Sultan Galiyev, Mustafa Kemal Atatürk ve Enver Paşa’nın fikirleri arasında benzetmeler yapılmaya çalışılmıştır. Bu benzetmelerde ise geçerli bir bilgi ve belge yoksun kalmıştır. Varsayımlarla hareket edilmiştir. Kitapta bu üçlünün ilişkilerini ve fikir dünyalarını belgelerle anlattık. Galiyev, Atatürk ve Enver Paşa ilişkisini sorgularken, Mehmet Âkif Ersoy’un “Bolşevik çağrısı” olarak yıllardır dillendirilen Nasrullah Paşa Camii’sindeki vaazında bulduk kendimizi. Milli Mücadele dönemini ve Mehmet Âkif’i de, Sultan Galiyev kitap çalışmamızda farklı bir bakışla anlattık. Kitap çalışmasından alıntılarla yazımızı sonlandıralım;

“Dininin gerekliliğini bütünüyle yerine getiren baba, oğlu Galiyev’i de ihmal etmez. İslamiyeti iyi bir şekilde tanıması için elinden geleni yapar, muazzam şekilde din eğitimi almasını sağlar. Çok uzun yıllar sonra Galiyev, çocukluğunda aldığı dini eğitimden bahsedecektir.”

***

“Daha dün namaz sonrasında Çar Nikolay’a uzun ömürler dileyerek dua eden mollalar, daha dün Nikolay’a sadakat telgrafı gönderen zenginler, daha dün Almanya ve Türkiye ile zafere kadar savaşmak lazım diye yazan muharrirler, işçilerle askerlerin yaptığı devrimin meyvelerini yemek için Bolşoy Tiyatro sahnesine çıkarak masa etrafına dizilip oturmuşlardı. Bu toplantıda Mollanur arkadaş böyle aldatmacalara karşı çıktı ve devrime hizmet edecek gerçek bir devrimci Müslüman örgütün kurulması gerektiğini bütün gücüyle dile getirdi.”

***

“Türkiye’ye karşı yapılan hareket, Türk-İngiliz veya Türk-Yunan hareketi değildir. Bu doğrudan doğruya İngiltere ile Rusya arasında bir mücadeleden ibarettir.”

***

“Moskova ile işbirliği yapılabileceğini, gerektiğinde onlardan yardımda isteneceğini belirten Mustafa Kemal, Bolşevik görüşün Rusya Müslümanları üzerindeki etkisini de incelemiştir; Bolşevikliğin şimdiye kadar ki gelişmesini, Kazan, Orenburg ve Kırım Müslümanlarındaki tatbikini tetkik ederek, bu doktrinin din ve an’anelere dokunmaması sebebiyle, memlekete zararı olmadığı neticesine vardık.”

Sebîlürreşad, Mayıs 2018, Sayı: 1028, S:16

Moskova ve Ankara’da aynı günlerde ne yaşandı?

Türkiye ve Bolşevik Rusya Ekseninde

Moskova ve Ankara’da aynı günlerde ne yaşandı?

 Ankara’da ikinci Meclis’in oluşum günleri aslında bir politika değişikliğinin deişaretidir. Siyasi tasfiyeler bu döneme rastlar. Aynı günler, Sovyet Rusya’da da İslamcıların “Büyük Tasfiye” yaşadığı günlerdir...

Tarih, Milli Mücadele ve 1920’nin ilk günleri. Mustafa Kemal Paşa Ankara’ya gelerek, Anadolu’daki düşman işgaline karşı yurt genelinde örgütlenme başlatır. Örgütlenme işine ilk önce gazete çıkarmakla başlayan Mustafa Kemal, bu işi büyük bir şevkle yapar. Zaten Harbiye yıllarından itibaren ilgiliydi. Hatta, İstanbul’un işgal edildiği ilk günlerde gazete dahi çıkarır. O’nun bu arzusu Milli Mücadele döneminde  hem Sivas’ta hemde Ankara’da yeniden gerçekleşir. Bizzat Mustafa Kemal’in girişimiyle, İrade-i Milliye’den  sonra Milli Mücadele’nin ikinci gazetesi, 10 Ocak 1920’de yayın hayatına başlar. İlk günler haftada iki veya üç gün çıkıyordu, adı da; Hâkimiyet-i Milliye idi.^[1] Sadece kâğıt, boya ve teknik ekipmanda bazı eksiklikler vardı. Bütün bunların çoğu İstanbul üzerinden temin edildiğinden sıkıntılar meydana geliyordu. Hepsini bir şekilde aşıyorlardı. Milli Mücadele’ye destek veren yalnız Hakimiyet-i Milliye değildi. Anadolu’nun dört bir yanından gazeteler Milli Mücadele’ye önemli ölçüde katkılar sundu. Mustafa Kemal Paşa gazeteleri seviyor ve destekliyordu. O’na göre Anadolu insanı, birbirinden günbegün haberdar olmalıydı ve bu ancak basın yoluyla mümkün olabilirdi. Ancak zaferden sonra uygulanan siyasete bazı eleştirel basın yayın üzerinden olunca yeni kurulan devlet bu eleştirileri kaldıramaz düşüncesiyle “Takrir-i Sükun Kanunu”yla muhalif yayınlara son verildi. Kitaplar da payını alır bu susturulma hareketinden. O dönemi, Sovyet Rusya’daki gelişmelerle birlikte aktarmaya çalıştığımız bu makalede, Takrir-i Sükûn’a farklı açıdan bakılmıştır. Şöyle ki; Milli Mücadele yıllarında, Ankara Hükümeti ve Sovyet Rusya birlikte hareket eder. Her ikisi de emperyalistlerden kurtulduğu vakit iç siyasetlerinde revizyona gider. Türkiye’de revizyon, Takrir-i Sükun Kanunu ile başlar. Şimdi revizyon öncesine gidelim ve kısaca neler yaşanmış bir bakalım; Hakimiyet-i Milliye’nin 1920’den 1922’ye kadar olan süredeki esas özelliğinin Bolşevik fikirlere aşırı derecede yer vermiş olduğu görülür. Bunun nedeni de, Halil (Kut) Paşa ve Enver Paşa üzerinden Ankara Hükümeti’nin Bolşevik Rusya ile temasa geçmesi, işbirliği içerisinde olmasıdır. Bolşevik Rusya’nın rejimi, Sosyalizmdi, Bolşevizm idi. Ankara’nın ve Moskova’nın ortak düşmanı da İngilizlerdi. Hatırı sayılır bir yardım gelmişti Moskova’dan…^[2] Bunlar; silah, cephane, top, yüklüce altın, otomobil, telsiz - telgraf istasyonu ve enformasyon yardımıdır. Bu yardımlar sonrası Anadolu’da bir Bolşevik sevdası başladı. Öyle ki, Sosyalizmi ve Bolşevizm’i çağrıştıran “yoldaş” kelimesi, hem Mustafa Kemal, hem de resmi pek çok makam tarafından yazışmalarda, rahatlıkla kullanılmaya başlamıştı. Hatta Moskova’dan yardım alabilmek ve bu yardımı sürekli hale getirmek adına, Ankara Hükümeti haliyle, daha bir Bolşevik yakınlaşmaya gitti. Moskova’da bulunan ve burada Bolşeviklerle yaptığı görüşmeleri Ankara’ya aktaran Enver Paşa’ya, Mustafa Kemal Paşa tarafından yazılan mektupta uyarı da yapılır; ondan İslamcı görünmemesini ister. Bu uyarıdan, Mustafa Kemal’in o dönem dine karşı bir tavır aldığını düşünmek yanlış olur. Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin dualarla açıldığını, Mustafa Kemal Paşa’nın 7 Şubat 1923 tarihinde; Balıkesir Zağanos Paşa Camii’sinde gerçekleştirdiği hutbesinde mealen “Anayasamız Kur’an’ın emirlerindendir” dediğini de hatırlayalım. Hakimiyet-i Milliye, birkaç ay içinde Anadolu’daki direnişin resmi yayın organı olur. Gazetenin propagandası iyi gider. Bolşevizm üzerinden İngiltere’ye ve Batı’ya yüklenilirken, halk da bir araya getirilir. Her şey öyle hızlı gelişiyordu ki, o dönem çoğu çevrede şu da sorulmaktaydı; “Bolşevik mi oluyoruz?” Aslında kimsenin Bolşevik olduğu yoktu. Koşullara uyum sağlıyorduk. Komik ama gerçektir; sosyalizmin fikir babası Marks’ın Kur’an-ı Kerim’den ilham alarak bu düşünceyi yazdığı, daha da ileri gidilerek Kur’an-ı Kerim’in Türkçeye çevrilmiş halinin Bolşevik düşünceler olduğu yönünde söylentiler bile ortaya çıktı. O dönem, Anadolu’da Milli Mücadele çevresinde Bolşevik karşıtı söylemlerde bulunmak, Bolşevizm’i eleştirmek büyük cesaret ister hale geldi ve Bolşevik karşıtlığı, düşmanla, İngilizlerle işbirliği yapmak gibi değerlendirilmeye başlandı. Anadolu’da Yeşil Ordu olarak adlandırılan Bolşevik düşüncede bir askeri birlik kurulur. Mustafa Kemal’in, dolayısıyla Milli Mücadele etrafındadır bu Yeşil Ordu ve lideri de Çerkez Ethem’dir. Milli Mücadele’nin önemli isimlerinden Rahmi Apak hatıralarında Yeşil Ordu’dan bahsederken,^[3] ne olduğunu bilmeden katıldığı Yeşil Ordu’yu anlatır; “Düşman, bütün Anadolu’yu istila edecek olursa ve bütün vuruşmalarda ölmeyip sağ kalacak olursak Kafkaslara kadar çekile çekile çarpışacaktık. Türk Müslüman efsanesindeki Kızıl Elma belki de bu idi. Oralara kadar çekildikten sonra ise Yeşil Ordu ile işbirliği etmek zaruri olacaktı. İtiraf edeyim ki, bu bizim için geride bir  destek ve kuvvet idi.”

Ankara ve Moskova’da

İslamcılar aynı dönemde

tasfiye ediliyor...

Ankara Hükümeti’nin müttefiki Sovyet Rusya’da da halk dayanışma içerisindedir. Rusya’da Müslümanlar inançlarıyla birlikte Bolşeviklerin yanındadır. Her iki bölgede; Anadolu’da ve Rusya’da, bütün milletlerin dayanışması emperyalist işgalcilerin defedilmesiyle son bulur. Rusya’da emperyalistler fiilen olmasa da yerel halk üzerinden bölgede kendini hissettirmiş uzun süren kanlı bir iç savaşa neden olmuşlardı. Bolşevikler, Lenin’in tezlerinden; “Milletlerin kendi kaderlerini kendileri belirleme hakkı”ndan doğan Rusya Müslümanlarına söz verdikleri İslam Devleti’nin kurulmasından yana değildir artık. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşu, işgalci devletlerin kovulması bu topraklardaki Ümmet birliği sayesinde gerçekleşir. Her iki ülke de, cumhuriyetlerini kesinleştirdikten sonra garip bir hale bürünür. 1920’nin başından beri neredeyse aynı adımları beraber atan Türkiye ve Sovyet Rusya, rejimlerini resmileştirdikten sonra yine birlikte yürümeye devam eder. Rusya’da alınan herhangi bir kararın örneğini, aynı dönemde Türkiye’de de görmek pek ala mümkündü. Aynı anda ilk aldıkları resmi kararı belirtecek olursak; 16 Mart 1921’de Rusya ve İngiltere ticaret antlaşması imzalıyor, aynı gün, yani 16 Mart’ta da Türkiye ve Rusya arasında dostluk antlaşması imzalanıyor. Bu antlaşmalarla; Rusya, İngiltere ve Türkiye iç içe geçiyor, garip bir müttefiklik şekli alıyorlardı. 16 Mart’tan kısa bir süre sonra İngiltere, Türk-Yunan savaşında tarafsız olduğunu ilan etti. Halbuki daha bir yıl önce İngiltere, Anadolu’da yaşanılan savaşın İngiltere – Rusya savaşı olduğunu söylemişti. 1921’nin Nisan ayına tekrar dönecek olursak, Rusya’dan Anadolu Hareketi adına müthiş yardımların gelmesine öncü olan Enver Paşa’nın amcası Halil (Kut) Paşa Türkiye’ye sokulmadı. Ankara’nın tavrına direniş gösteren, Kûtül Amâre Zaferi’nin komutanı Halil (Kut) Paşa, hem hastalığından, hem de ailesine duyduğu özlemden dolayı kendi ısrarıyla kısa bir süre Trabzon’da kalır. Tacizlere dayanamaz, ailesiyle birlikte Anadolu’yu terk ederek tekrar Rusya’ya geçer.

Her şey bittikten sonra,  bu seferde Rusya beraber savaştıkları Müslümanları saf dışı etmeye başlar. 1924 yılına gelindiğinde, Moskova’da üst düzey yönetici olarak tek bir Müslüman kalmaz. Devrimin başlangıcında ve ardından gelen iç savaş sürecinde Müslüman kurmaylar Bolşeviklerle birlikteydi. O günler geride kalmıştır. Kızılordu adı altında Ruslardan meydana gelen askeri birlikler oluşturulurken, Müslümanlar da boş durmamış; Müslüman Kızılordu adıyla askeri birlikler kurmuşlardı. Elbette bütün bunların hepsi köprüyü geçene kadardı. Köprübaşı el değiştirir. Az evvel zikrettiğimiz gibi, 1924 yılında bir tek Müslüman dahi Sovyet Rusya’nın merkezi yönetiminde yoktur. Vaziyet böyle olunca Sovyet Rusya’da Müslümanlar muhalefete geçer.  Türkiye’de de Sovyet Rusya’da yaşanılan gelişmelerin benzeri yaşanır.

O dönem Türkiye’de muhalefet partisi kurulur. Bu, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’dır. Ülkenin yönetimi Cumhuriyet Halk Fırkası’ndadır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın en önemli ilkesi ve özelliği dini inançlara duyduğu saygıydı. Dini duygulara sahip çıkılmasından dolayı fırka, yeni yönetim tarafından hoş karşılanmaz. Bu fırkanın kurulma düşüncesi 1924’ün ortalarında ortaya çıkar. Bütün bunlar yaşanırken Başbakan İsmet İnönü’dür ve Meclis’ten sıkıyönetim uygulama kararının çıkmasını istemektedir. İnönü’ye göre, ortalık “dinci” ve “gerici” kaynıyor ve sıkıyönetim şarttır. Aynı dönem, Rusya’da da dine bakışın farklı olmadığını görüyoruz. Hatta, Bolşevik lideri Lenin’in eşi kütüphanelerden bütün dini kitapların kaldırılması talimatını verir.

Ve Takrir-i Sükun dönemi

4 Mart’ta Meclis’ten Takrir-i Sükun Kanunu geçer. Bu, Huzurun Sağlanması Kanunu’dur. İnönü’nün çok istediği sıkıyönetim uygulama kararı artık elindedir. Hükümet artık istediğini kimseye hesap vermeden yapacaktır. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatılır. Takrir-i Sükun Kanunu’nun uygulandığı yıllar Cumhuriyet’in dönüm noktasıdır. İlk uygulama süresi iki yıldır. 1927’de süre iki yıl daha uzatılır. Takrir-i Sükûn Kanunu ile meşhur İstiklal Mahkemeleri kurulur. Türkiye keyfi uygulamalara şahitlik eder. Mahkeme üyeleri, ellerindeki yetkilerle Mahkemelerde alelacele kararlar verilir, bazı idamlar da gerçekleşir. Hatta şapka kanuna muhalefetten Erzurum’da, Şalcı Şöhret Bacı isimli bir kadın bile idam edilir. Kadın olduğu için de başına çuval geçirirler. İstiklal Mahkemeleri’nden çıkan kararlarla yüzlerce kişi idam edilir.

Muhalif basın kapatılır

Yeni cumhuriyet  bu kararları uygularken, muhalif medya da susturulduğu için idam kararlarıyla ilgili hiç bir eleştiri ve yazısı göremeyiz. Kapatılan yayınların arasında Sebîlürreşad da vardır. İslami ve sol yayınların hepsi susturulur. Bunlardan bazıları; Tevhidi Efkar, Tanin, Vatan, Bursa’da Son Yoldaş, Halkın Sesi, İkdam, Toksöz, Son Telgraf, İstiklal, Aydınlık, Orak Çekiç, Resimli Ay.

Dönemin birçok gazetecisi ve yazarı gibi Sebîlürreşad’dan Eşref Edib Bey’de Mart ayında tutuklanır. Aylarca İstiklal Mahkemeleri’nde yargılanır. Sebîlürreşad’ı yayınlamamak şartıyla aynı yılın Eylül ayında serbest bırakılır.

Mehmet Âkif Mısır’a gider

Ülkede olan biten bu ideolojik uygulamalar, en çok İstiklal Marşı’mızın yazarı, Sebîlürreşad’ın başmuharriri Mehmet Âkif Ersoy’un da 1925’in sonlarına doğru Mısır’a gitmesine neden olmuştur. Türkiye’de dengeler değişir. Osmanlı’nın dağılmasının ardından ülke ikinci bir şoka daha girmiştir. 4 yıl boyunca, 1925’ten 1929’a kadar Türkiye’de tek seslilik hâkim olur. Soru sormak, sesli düşünmek yasaktır yine bu yıllarda. Okuyacak kitaplar, gazeteler ve dergiler yoktur. Hâkimiyet-i Milliye yayına devam eder. Gazetede tiraj patlaması da olmaz. Türkiye’nin 4 yılı çalınır. Düşünceler alt üst olur. Türkiye Cumhuriyeti’nin en karanlık dönemi Takrir-i Sükûn Kanunu’nun uygulandığı yıllardır. Toplum sindirilir. Devlete karşı kimse sorgulama yapamaz. Kanun’un uygulamasının bitiminden üç yıl sonra, yani 1932’de Türkçe ibadet projesi kapsamında ezan Türkçe okunur. Sindirilmiş toplum buna da ses çıkaramaz. Toplum uyuşmuştur. Din kelimesini ağzına alanların ne hale geldiğini görmüşlerdir. Sadece İslam düşüncesi değil, sosyalist düşünce de yasaklıdır bu yıllar. Moskova’nın verdiği talimat şu idi; Bolşevizm sadece Rusya’dadır. Hem İngiltere’ye söz vermişti Bolşevikler; Müslüman ülkelerde sosyalizm olmayacak, hiçbir üçüncü dünya ülkesinde İngiltere karşıtı gösterilere destek vermeyeceklerdir. Ankara’nın o dönemki siyasetini ustaca ve zekice bulan şahsiyetler de vardır. Takrir-i Sükûn Kanunu’nun uygulandığı yıllarda, Türkiye’de en büyük gelişmelerden biri harf inkılabıdır. 1922’nin son günlerinde Sovyet Sosyalistler Cumhuriyetler Birliği (SSCB) adını alan Rusya’da da aynı dönemde yaşanan en önemli gelişme de harf inkılabıdır. Yine o dönem, Rusya’da Müslümanlar “milliyetçi sapma ve İslamcılık”la suçlanırken, bunun benzeri Türkiye’de de yaşanır. Takrir-i Sükun Kanunu sadece “gazetelerin ve dergilerin kapatılması” değildir. Kanun uygulamaya konulduğunda, Sovyet Rusya’da da “Büyük Tasfiye” dönemi başlar. Her iki ülkede de geçmiş ile bağ koparılır. Rusya’da yeni bir “Sovyet Vatandaşı” imal edilirken, Türkiye’de yeni bir “Türk Vatandaşı” imalatına girişilir. Yine her iki ülkede tarih yeniden yazılırken, İslam yeniden yorumlanır. Takrir-i Sükûn deyip geçmemek lazım, esasında tarihin yeniden yazılma süreci idi. Bir olayla ilgili olarak, yaptığımız kısa bir tarih gezintisi bizim bugünümüzü ve yarınımızı aydınlatması açısından önemlidir. Bizim tarihe hizmetimizin, tarihin yaşama hizmet ettiği ölçüde olduğu yönünde yapılan açıklamayla tarihe bambaşka bir anlam kazandırılmıştır. Tarih bilmenin, muhakeme gücünü artırmasına, olaylar arasında bağlantı kurabilme yetisini kazandırmasına, böylelikle olayların ve buna bağlı olarak gelişmelerin daha kolay tahlil edilerek daha sahih sonuçlara ulaşılmasına yardımcı olacağı açıktır.^[4] Tarihin, ütopik bir dünya; bir masal, bir mitoloji dünyası olmanın ötesinde, görmek isteyenin görebileceği reel bir dünya olarak görülmesi durumunda anlatmaya çalıştığımız bu tarihi vakanın bir anlamı olacağı şüphesizdir.

Mehmet Poyraz - mehmetpoyraz01@gmail.com

Sebîlürreşad Dergisi, Sayı: 1027, Nisan 2018, S:20-21

---

_{[1]-Karabekir, Kazım. İstiklal Harbimiz, Türkiye Yayınevi, 1960, S:440}

_{[2]-Dinç, Mehmet Emin. Kûtü’l Amâre’nin Muzaffer Komutanı - Halil Kut Paşa, Kronik Yayınları, İstanbul,   1.Baskı, Aralık 2017, S:144}

_{[3]-Apak, Rahmi. Yetmişlik Bir Subayın Hatıraları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988, S:212}

_{[4]-Duran, Nizameddin. Nietzche’de Toplumsal Tahayyül – Din, Tanrı, Üst İnsan, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sos.Bil.Ens. İlahiyat Fak. 2017, S:16-17}